Przestrzeń publiczna – definicja?

Przestrzeń publiczna dla specjalistów praw autorskich to drogi i ulice, place miejskie czy różne stale dostępne budowle i budynki stanowiące własność publiczną. Przestrzeniami publicznymi są też zwykle różne formy krajobrazu przyrodniczego stanowiące własność państwową lub gminną.

Należy jednak zauważyć, że nie ma jednej definicji przestrzeni publicznej. Przestrzeń publiczna nie istnieje również jako niezależna kategoria prawna. Prowadzi to do trudności, jakie napotykają działający w niej artyści, ale i daje duże pole do interpretacji.

Sztuka w przestrzeni publicznej, czyli fotografia muralu lub graffiti

Fotografię utworów wystawionych w przestrzeni publicznej reguluje wprost Art. 33 UstPrAut. Jeżeli idzie o fotografowanie graffiti, murali, rysunków lub zdjęć utworów wystawionych na drogach i placach ogólnie dostępnych, to ani nie jest potrzebne zezwolenie, ani użytek taki nie podlega wynagrodzeniu dla autora. Diabeł jednak tkwi w szczegółach.

Wolno rozpowszechniać, a więc odtwarzać dowolną techniką i udostępniać publicznie, utwory wystawione na ogólnie dostępnych drogach, placach, ulicach lub w ogrodach. O ile więc na fotografii znajduje się mural, graffiti czy też jakiegokolwiek inny utwór, w tym również rzeźba, które są wystawione na stałe na ogólnie dostępnych drogach, ulicach, placach lub w ogrodach, to  nie musimy uzyskiwać zgody autora takiego dzieła na publikację zdjęcia.

Czy mogę sprzedać zdjęcie muralu i nie zapłacić twórcy?

Co ciekawsze, rozpowszechnianie, o którym mowa w Art. 33 ust. 1 UstPrAut  może służyć wszelkim celom w tym także zarobkowym. Dopuszczalne jest więc sporządzenie kartek pocztowych, umieszczenie fotografii w przewodniku, sporządzenie diapozytywów, nakręcenie filmu.

Jest jednak jedno zastrzeżenie: nie jest dozwolone odtworzenie do tego samego użytku, a więc w celu wystawienia jako dzieła artystycznego.

Przestrzeń publiczna w praktyce

Dozwolony użytek, o którym mowa w art. 33 UstPrAut ma zastosowanie jedynie do miejsc publicznych, czyli do miejsc otwartej przestrzeni, dostępnych dla każdego. Zgodnie z poglądami doktryny miejscem ogólnie dostępnym jest także ogród czy plac, na który można wejść tylko za opłatą.

Tym, co determinuje miejsce publiczne jest więc wolna przestrzeń. Tak więc nie dotyczy to dzieła wystawionego w hali dworcowej, na poczcie, w banku czy instytucji ubezpieczeniowej. Pomimo tego, że są to miejsca ogólnie dostępne, to dzieła tam wystawione nie znajdują się „na wolnej przestrzeni”. Mural, obraz czy rzeźby, które wystawione są w sali posiedzeń ratusza, w sali restauracyjnej lub muzealnej, nie mogą być dowolnie rozpowszechniane tak, jak dzieła prezentowane w miejscach publicznie dostępnych.

W tym przypadku rozpowszechnianie dzieła może wymagać, niezależnie od zezwolenia podmiotu praw autorskich, zezwolenia właściciela. Często więc np. muzea, opierając się na prawie własności rzeczy, wymagają uzyskania ich zgody na sporządzenie i rozpowszechnienie reprodukcji. Najczęściej fotografowanie, szczególnie sprzętem profesjonalnym, zależy od zgody właściciela i zapłaty odpowiedniego wynagrodzenia.

Cytat: Art. 33.

Wolno rozpowszechniać:

1.  utwory wystawione na stałe na ogólnie dostępnych drogach, ulicach, placach lub w ogrodach, jednakże nie do tego samego użytku;
2. utwory wystawione w publicznie dostępnych zbiorach, takich jak muzea, galerie, sale wystawowe, lecz tylko w katalogach i w wydawnictwach publikowanych dla promocji tych utworów, a także w sprawozdaniach o aktualnych wydarzeniach w prasie i telewizji, jednakże w granicach uzasadnionych celem informacji;
3. w encyklopediach i atlasach – opublikowane utwory plastyczne i fotograficzne, o ile nawiązanie porozumienia z twórcą celem uzyskania jego zezwolenia napotyka trudne do przezwyciężenia przeszkody. Twórcy przysługuje wówczas prawo do wynagrodzenia.

Publiczna to nie prywatna?

Przestrzeń publiczna jako kategoria konfrontuje nas z pojęciem własności prywatnej. Domaga się odpowiedzi na pytanie, kto jako członek danej wspólnoty ma prawo z niej korzystać? W jaki sposób obecność członków wspólnoty może się przejawiać? Pytanie to jest równie aktualne w kontekście eksploatacji przestrzeni publicznej przez fotografów.

Jedną z form przestrzeni publicznych są przestrzenie „quasi-publiczne”, w istocie prywatne. Są nimi budynki użyteczności publicznej, jak centra handlowe, hole kinowe, dworcowe, hale targowe, muzealne lub inne miejsca. Podobny charakter mają prywatne parkingi czy ogrodzone parki lub ogrody udostępniane publicznie przez właściciela lub zarządcę w określonym czasie. Ze względu na charakter, dostępność, a przede wszystkim restrykcje i ograniczenia w korzystaniu przestrzeń ta nie spełnia wymagań przestrzeni publicznych. Istnieje jednak termin wolność panoramy, o którym piszemy osobno.

Co nie jest zakazane jest dozwolone?

Ograniczenia dotyczące fotografowania mogą wynikać jedynie z przepisów prawa powszechnie obowiązującego bądź z ingerencji w prawa i wolności innych osób. Prawo powszechnie obowiązujące wprowadza pewne ograniczenia dotyczące możliwości fotografowania niektórych „obiektów” obecnych w przestrzeni publicznej.

Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 28 września 2004 r. w sprawie gatunków dziko występujących zwierząt objętych ochroną zakazuje fotografowania, filmowania i obserwacji mogących powodować płoszenie lub niepokojenie ptaków wymienionych w załączniku do rozporządzenia, takich jak np. bocian czarny, bielik, puchacz oraz nietoperz.

Z kolei ustawa o muzeach z dnia 21 listopada 1996 r., wprowadza zakaz fotografowania z użyciem światła błyskowego, które może szkodzić muzealiom. Ustawa o muzeach wprowadza też przysługujące muzeom prawo do wynagrodzenia za sporządzanie fotografii zbiorów muzealnych. Ostatnie orzeczenie Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów, wpisuje do Rejestru Klauzul Niedozwolonych postanowienie umowne, które często znajduje się w regulaminach polskich muzeów. Zakazuje ono fotografowania sal muzealnych i eksponatów bez zgody muzeum lub bez wniesienia stosownej opłaty. W rezultacie, o ile zdjęcia nie będą wykonywane z użyciem lampy błyskowej, można do woli fotografować sale muzealne i eksponaty bez uzyskiwania jakiejkolwiek zgody. Piszemy o tym w osobnym artykule.

Przestrzeń publiczna a obiekty państwowe?

Od 1999 r. nie istnieje w Polsce zakaz fotografowania obiektów państwowych, z wyjątkiem ważnych dla bezpieczeństwa i obronności państwa. Reguluje to rozporządzenie Rady Ministrów z 24 czerwca 2003 r. w sprawie obiektów szczególnie ważnych dla bezpieczeństwa i obronności państwa oraz ich szczególnej ochrony. Chodzi o obiekty Policji, Straży Granicznej i Państwowej Straży Pożarnej czy zakłady produkujące, remontujące i magazynujące uzbrojenie i sprzęt wojskowy oraz środki bojowe, a także zakłady, w których są prowadzone prace badawczo-rozwojowe lub konstruktorskie w zakresie produkcji na potrzeby bezpieczeństwa i obronności państwa. Pełną listę 19 rodzajów obiektów zawiera powyższe rozporządzenie.

Jednocześnie należy pamiętać, że nie ma generalnego zakazu fotografowania w stosunku do obiektów wymienionych powyżej. Jedynie podmioty zarządzające tymi obiektami mogą w celu ochrony danego obiektu wprowadzić zakaz fotografowania.

Fotografia miejsca zbrodni

Jednym z aspektów fotografowania w przestrzeni publicznej, szczególnie interesującym fotoreporterów, jest fotografowanie w sytuacjach ekstremalnych. Miejsca przestępstw w czasie wykonywania czynności śledczych przez ekipy policyjne wyłącza się z możliwości ich legalnego fotografowania. Wynika to z zasad procedury karnej i kryminalistyki. Zazwyczaj jednak po zakończeniu prac śledczych fotoreporterzy są wpuszczani na miejsce zdarzenia i znów mogą swobodnie fotografować.

Zamieszki

W miejscach publicznych nie ma żadnych ograniczeń i każdy, nie tylko fotoreporter, może wykonywać zdjęcia. Na własne ryzyko.

Autor tekstu: Anna Trocka