Prawo autorskie chroni twórców „utworów”. Ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych stanowi, że utworem stanowiącym przedmiot prawa autorskiego jest w szczególności fotografia. Jednak nie wszystkie fotografie mogą zostać zakwalifikowane jako chroniony prawem autorskim utwór. Od czego to zależy?

Przedmiotem prawa autorskiego jest „utwór” w rozumieniu ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych. Konsekwencje przyznania przymiotu „utworu” są olbrzymie, ponieważ temu, kto może pochwalić się autorstwem utworu, przysługują autorskie prawa osobiste i majątkowe do tego utworu.

Cechy utworu

Dla określenia, jakie dzieła nie stanowią „utworu”, najlepiej będzie wyjaśnić, czym właściwie jest utwór. Zgodnie z art. 1 wspomnianej już ustawy, utworem jest każdy przejaw działalności twórczej o indywidualnym charakterze, ustalony w jakiejkolwiek postaci, niezależnie od wartości, przeznaczenia i sposobu wyrażenia – w szczególności fotografia. Od razu należy przy tym zwrócić uwagę, że utworu nie stanowi pomysł na wykonanie fotografii, dopóki nie zostanie on ustalony w jakiejkolwiek postaci. Nie oznacza to jednak, że każda fotografia jest utworem w rozumieniu ustawy i podlega ochronie prawno-autorskiej. Aby objąć fotografię prawem autorskim musi ona być przejawem działalności, która jest choćby w minimalnym stopniu twórcza, ma indywidualny charakter. Jeśli zabraknie którejkolwiek z tych cech, fotografia nie będzie stanowić utworu chronionego prawem autorskim. 

Niekiedy trudno jest postawić granicę pomiędzy fotografiami chronionymi przez prawo autorskie a tymi, które na tę ochronę nie zasługują. Jako ciekawostkę można wspomnieć regulacje poprzedniego stanu prawnego (ustawa o prawie autorskim z 1952 r.). Stanowił on, iż „utwór wykonany sposobem fotograficznym lub do fotografii podobnym jest przedmiotem prawa autorskiego, jeżeli na utworze uwidoczniono wyraźne zastrzeżenie prawa autorskiego”. Tak więc to sam fotograf decydował o tym, czy jego zdjęcie miało być chronione prawem autorskim. Z ochrony prawno-autorskiej całkowicie niestety wyłączono „reporterskie zdjęcia fotograficzne”.

Utwór – oryginalna działalność człowieka

Aktualne przepisy polskiej ustawy o prawie autorskimi i prawach pokrewnych nie korzystają z takich rozwiązań i traktują fotografię na równi z innymi utworami. Odnosząc się szerzej do cech koniecznych do tego, aby można było mówić o utworze, wyjaśnijmy, że za twórczy uważany jest ten rezultat działalności człowieka, który jest oryginalny i indywidualny. Co ciekawe, oryginalność rozumiana jest tu raczej subiektywnie (choć wyrażane są też poglądy odmienne). Oznacza to, że nawet jeżeli na świecie powstała już fotografia według określonego pomysłu, to druga taka fotografia wciąż może być oryginalna. Wystarczy, że jest nowym, autentycznym i nie stanowiącym naśladownictwa wytworem intelektu danego twórcy.

Lecz czy owa druga fotografia będzie mieć indywidualny charakter? Indywidualny charakter utworu oznacza, że jest na nim odciśnięte osobiste piętno twórcy. W przypadku fotografii stanowi to najbardziej problematyczną przesłankę otoczenia jej ochroną prawno-autorską. Jednocześnie odwołanie do „indywidualności” pozwala określić, która ze wspomnianych dwóch fotografii będzie stanowić utwór. Inaczej mówiąc, cecha twórczości jest spełniona już wówczas, gdy istnieje subiektywnie nowy wytwór intelektu. Indywidualny charakter utworu wiąże się zaś z tym, że utwór w sposób obiektywny różni się od innych przedmiotów. Bez znaczenia pozostaje tu subiektywne przekonanie autora, że oto stworzył coś nowego. 

Utwór fotograficzny

W przypadku utworów fotograficznych istnieje szczególnie wiele elementów, które mogą przesądzić o ich twórczym charakterze, czyli wskazywać na to, że gdyby fotografię tę wykonał ktoś inny, to wyglądałaby ona inaczej. Za takie cechy można uznać „świadomy moment fotografowania, punktu widzenia, kompozycji obrazu (kadrowania), oświetlenia, ustalenia głębi, ostrości i perspektywy, zastosowania efektów specjalnych oraz zabiegi zmierzające do nadania fotografii określonego charakteru”¹. To właśnie te elementy nadają fotografii indywidualne piętno, konieczne dla uznania istnienia utworu w rozumieniu prawa autorskiego.

Z własną twórczością intelektualną autora mamy do czynienia wówczas, gdy odzwierciedla ona jego osobowość. Powinna zatem nieść ze sobą jakąś wartość dodaną, a nie powielać już istniejące schematy. W przypadku fotografii jest to możliwe tylko wtedy, gdy autor mógł wyrazić swe możliwości twórcze przy jej realizacji poprzez dokonywanie swobodnych i twórczych wyborów. Poprzez dokonywanie tych różnych wyborów autor fotografii jest w stanie odcisnąć na tworzonym dziele swój „osobisty charakter”. 

Nie-utwór, bo z wzorca

Z tego względu za utwór nie można uznać fotografii wytwarzanych wedle określonego (np. w ustawie) wzorca. Są nimi zdjęcia do dokumentów tożsamości, legitymacji, lub zdjęcia służące do celów badawczych, dokumentacyjnych i poglądowych. Te ostatnie to np. zdjęcia reprodukcyjne, rentgenowskie, katalogowe, ilustracje podręcznikowe itp.²

Utworem jak najbardziej może być natomiast fotografia portretowa. W takim przypadku autor może dokonać swobodnych i twórczych wyborów na kilka sposobów i w różnych momentach jej realizacji. Jak zauważył Trybunał Sprawiedliwości UE w wyroku wydanym blisko dekadę temu, w fazie przygotowawczej autor może dokonać wyboru inscenizacji, pozy osoby fotografowanej lub oświetlenia. Podczas wykonywania fotografii portretowej może dokonać wyboru kadrowania, kąta ujęcia, a także wytworzonej atmosfery. Wreszcie przy wykonywaniu odbitek z kliszy autor może dokonać wyboru spośród różnych istniejących technik wywoływania tej, którą zechce zastosować, czy użyć w razie potrzeby oprogramowania informatycznego³.

Podsumowanie

Ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych przyznaje obecnie fotografii ochronę na równi z wszystkimi innymi rodzajami utworów. Mimo specyfiki tego utworu i jego różnorodności – od fotografii artystycznych, reporterskich, po fotografie robione powszechnie przy różnych okazjach. W konsekwencji, ochronie prawno-autorskiej podlega fotografia, którą cechują elementy twórcze, choćby na minimalnym poziomie, natomiast z ochrony tej nie korzysta fotografia czysto rejestracyjna⁴.

¹ Na takie cechy wskazał Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 5 lipca 2002 r. (III CKN 1096/00).
² Więcej na ten temat w wyroku Sądu Apelacyjnego w Białymstoku, z dnia 19 lutego 2016 r. (I ACa 955/15).
³ O fotografii portretowej więcej można przeczytać w wyroku TSUE, z dnia 1 grudnia 2011 r. (C-145/10).
⁴ Tak podsumował tę kwestię Sąd Apelacyjny w Białymstoku w wyroku z dnia 29 stycznia 2015 r. (I ACa 731/14).

Autor tekstu: Magdalena Stasiak, prawnik
kontakt: magdalena_stasiak@outlook.com