Prawa twórcy utworu fotograficznego nie są nieograniczone.

Przepisy, które bez uprzedniej zgody twórcy umożliwiają korzystanie z utworów, zbiorczo zwane są przypadkami dozwolonego użytku chronionych utworów. Ustawa konstruuje te dozwolony użytek jako wyjątki od ogólnej reguły, że to tylko twórca może bez ograniczeń wykorzystywać swój utwór.

Autor zdjęcia nie ma nic do powiedzenia?

W przypadku, gdy występuje dozwolony użytek – faktycznie tak jest. Należy pamiętać, że nie tylko fotograf nie może sprzeciwić się użytkowaniu swoich fotografii w ramach dozwolonego użytku, ale może on również korzystać w ten sam sposób z innych chronionych utworów (fotografii, artykułów, przedruków itp).

Czy twórcy przysługuje wynagrodzenie za dozwolony użytek?

Co do zasady twórcy nie przysługuje prawo do wynagrodzenia za korzystanie z jego utworów przez innych w ramach dozwolonego użytku, chyba że UstPrAut wyraźnie wskazuje, iż twórcy takie wynagrodzenie się należy. Dzieje się tak w przypadku przedruku w środkach masowego przekazu. Należy jednak pamiętać, że przy ocenie każdego przypadku dozwolonego użytku należy brać poprawkę na tzw. słuszne interesy twórcy.

Przykładowe działania potencjalnie sprzeczne ze słusznym interesem twórcy to:

1. posłużenie się cytatem w celu oszczędzenia sobie pracy przy własnym opisywaniu tematu
2. posługiwanie się cytatem, który w rezultacie stanowi większość opracowania innego autora
3. wykonywanie wielu kopii utworu na własny użytek a następnie obdarowywanie nimi osób bliskich (takie działanie godzi w interesy ekonomiczne twórcy)
4. umieszczanie fotografii reporterskiej w kontekście informacji, które nie są już aktualne
5. wydawanie albumów fotografii przez instytucje naukowe w ramach „podręczników”, które faktycznie nie służą celom dydaktycznym, a jedynie zebraniu fotografii w album

Dozwolony użytek tak, ale oznaczenie twórcy i źródła nadal jest obowiązkowe

Na korzystającego z utworu w ramach dozwolonego użytku nałożony jest wymóg podania imienia i nazwiska twórcy oraz źródła, z jakiego pochodzi dana fotografia. Podanie twórcy i źródła „powinno uwzględniać istniejące możliwości”. Sposób podania źródła wynika w głównej mierze ze zwyczajów w danych typach publikacji. W przypadku portali internetowych będzie to zazwyczaj podpis pod zdjęciem wymieniający autora oraz źródło fotografii, zwykle agencję prasową (przykładowo, jak w fotografii ilustrującej artykuł – Fot. Jacek Kostrzewski / PAP).

Podanie źródła musi jednak być na tyle konkretne, aby bezsprzecznie identyfikowało miejsce, skąd podmiot uzyskał fotografię. Nie będzie więc wystarczające podanie jako źródła „Internet”, ale należy wskazać adres URL strony – źródła. Ewa Traple wskazuje inne przykładowe sposoby oznaczenia źródła – w przypadku encyklopedii lub słownika, oprócz tytułu publikacji konieczne jest wskazanie wydawcy. Jeśli posługujemy się przedrukiem z czasopisma, należy obok autora wskazać również: tytuł, numer oraz stronę gazety. W przypadku eksponatów znajdujących się w muzeach zwyczajowo podaje się nazwę instytucji, w której dzieło jest wystawione. W kontekście dzieł sztuki eksponowanych na publicznie dostępnych drogach i placach wystarczające jest podanie autora.

Katalog dozwolonego użytku:

1. Dozwolony użytek prywatny

Omówiony w osobnym artykule.

2. Przedruk w środkach masowego przekazu

Omówiony w osobnym artykule.

3. Prezentacja aktualnych wydarzeń

Jest to prawo do prezentowania utworów innych twórców, udostępnianych podczas aktualnych wydarzeń w sprawozdaniach z tych wydarzeń. Dla zobrazowania tego wyjątku można przytoczyć proces, jaki autorka zdjęć portretowych Czesława Miłosza wytoczyła telewizji informacyjnej. W programie sfilmowano wykonane przez fotografkę portrety i pokazano je w materiale informacyjnym bez informowania o autorze (zgodnie z art. 34 UstPrAut). Powództwo zostało oddalone ze względu na to, że telewizja korzystała z uprawnień do rozpowszechniania utworów w związku z relacjami z aktualnych wydarzeń. Portrety te stanowiły jedynie element całości wystroju sali kondolencyjnej i widoczne były jedynie przez krótki okres czasu relacji filmowej. Możliwości techniczne i założenia materiału reporterskiego obiektywnie nie pozwalały na podanie imienia i nazwiska twórcy. Z tych powodów sąd uznał powództwo za niezasadne.

4. Na potrzeby instytucji naukowych i oświatowych

Mogą one w celach dydaktycznych lub prowadzenia własnych badań, korzystać z rozpowszechnionych utworów w oryginale i w tłumaczeniu oraz sporządzać w tym celu egzemplarze fragmentów rozpowszechnionego utworu. Instytucje naukowe to instytucje, którym statutowym celem działania jest rozwój nauki, a instytucje oświatowe to zarówno publiczne, jak i prywatne szkoły, gimnazja, szkoły ponadgimnazjalne oraz oczywiście uczelnie. Nie można również wykluczyć, że z tej licencji mogą korzystać jednostki, które prowadzą działalność oświatową nie w formie placówek oświatowych, ale na przykład szkół językowych.

Zakres utworów określony został wąsko, można używać w ten sposób jedynie utworów opublikowanych, to jest takich, które za zezwoleniem twórcy zostały zwielokrotnione i których egzemplarze zostały udostępnione publicznie.  Powiązanym z powyższym przywilejem jest prawo bibliotek, archiwów i szkół, dzięki któremu mogą udostępniać nieodpłatnie, w zakresie swoich zadań statutowych, egzemplarze utworów rozpowszechnionych. Instytucje te mogą również sporządzać lub zlecać sporządzanie egzemplarzy rozpowszechnionych utworów w celu uzupełnienia, zachowania lub ochrony własnych zbiorów oraz udostępniać zbiory dla celów badawczych lub poznawczych w wewnętrznych sieciach.

5. Ośrodki informacji i dokumentacji

Ośrodki informacji lub dokumentacji mogą sporządzać i rozpowszechniać własne opracowania dokumentacyjne oraz pojedyncze egzemplarze fragmentów opublikowanych utworów. Fragmenty nie mogą być większe niż jeden arkusz wydawniczy. Twórca albo właściwa organizacja zbiorowego zarządzania prawami autorskimi lub prawami pokrewnymi jest uprawniona do pobierania od tych ośrodków, wynagrodzenia. Niemniej nie za udzielenie licencji, ale jedynie za odpłatne udostępnianie egzemplarzy fragmentów utworów.

6. Prawo cytatu

Polega na  przytoczeniu w utworach, które stanowią samoistną całość, urywków innych utworów lub drobnych utworów w całości. Celem musi być jednak potrzeba wyjaśnienia, analizy krytycznej, polemiki, nauczania lub wiązać się to musi z prawami gatunku twórczości. Rozmiar cytatu w zasadzie musi odpowiadać potrzebom omówienia lub krytyki. W każdym przypadku kwestia ta podlega ocenie, należy też brać pod uwagę słuszne interesy twórcy. W zakresie fotografii pamiętać należy, że analiza krytyczna musiałaby dotyczyć właśnie tej fotografii lub jej zawartości. Nie będzie cytatem na przykład umieszczenie w rogu fotografii zapożyczonej swojego „ujęcia” przedmiotu fotografowanego. W podręcznikach szkolnych, wypisach i antologiach umieszczanie cytatów jest dozwolone tylko ze względu na cel dydaktyczny i naukowy. W tym przypadku twórcy należy się stosowne wynagrodzenie.

7. Utwory dostępne w przestrzeni publicznej

Można użytkować utwory wystawione w publicznie dostępnych zbiorach (muzea, galerie, sale wystawowe) w celu umieszczenia ich w wydawnictwach publikowanych dla promocji tych utworów. To samo dotyczy sprawozdań o tego typu aktualnych wydarzeniach w prasie i telewizji, jednakże w granicach uzasadnionych celem informacji. Granicę tę zdecydowanie wyznacza interes twórcy. W żadnym wypadku nie można użyć wtedy wszystkich bądź znacznej części zbioru. Takim zbiorem może być zbiór fotografii zarówno jednego autora jak i zbiór wielu autorów (wystawy World Press Photo).

8. Publikacje w atlasach i encyklopediach

Utwory fotograficzne można publikować w encyklopediach i atlasach, o ile nawiązanie porozumienia z twórcą celem uzyskania jego zezwolenia napotyka trudne do przezwyciężenia przeszkody. Twórcy przysługuje wówczas prawo do wynagrodzenia. Należy podnieść jednak dwa zastrzeżenia. Po pierwsze, próba kontaktu z twórcą musi być dokonana przed opublikowaniem. Po drugie przepis ten nie może zastępować braku zgody twórcy.

9. Wykorzystanie utworu do pracy z niepełnosprawnymi

Wolno korzystać z już rozpowszechnionych utworów dla dobra osób niepełnosprawnych, jeżeli to korzystanie odnosi się bezpośrednio do ich upośledzenia, nie ma zarobkowego charakteru i jest podejmowane w rozmiarze wynikającym z natury upośledzenia.

10. Postępowanie sądowe

Ustawodawca dozwala na korzystanie utworów, w tym w szczególności fotografii dla celów bezpieczeństwa publicznego lub na potrzeby postępowań administracyjnych, sądowych lub prawodawczych oraz sprawozdań z tych postępowań. Fotografia może stanowić dowód w postępowaniu karnym, sądowym lub administracyjnym nawet bez zgody autora.

11. Prezentacja i naprawa sprzętu

Przy utworach fotograficznych będzie to miało uzasadnienie jedynie przy prezentacji lub naprawie sprzętu fotograficznego. Przykładowo w salonie z aparatami fotograficznymi sprzedawca może wykorzystywać fotografie, jeżeli będzie to służyło do zaprezentowania możliwości ekranu ciekłokrystalicznego. W salonie RTV możliwe jest odtwarzanie programów telewizyjnych na telewizorach umieszczonych na wystawie.

12. Rekonstrukcja obiektu budowlanego

Wolno korzystać z utworu w postaci obiektu budowlanego, jego rysunku, planu lub innego ustalenia, w celu odbudowy lub remontu obiektu budowlanego. Poprzez inne ustalenie można rozumieć fotografię budynku lub budowli, w szczególności pomocne jest to przy odbudowie fasad lub wnętrz. Na podstawie właśnie starych fotografii udało się zrekonstruować zburzony w czasie wojny Zamek Królewski.

Autor tekstu: Anna Trocka