Pytanie to zgodnie z prawniczym żargonem powinno raczej brzmieć „czy każde zdjęcie jest utworem fotograficznym”? Okazuje się, że niestety nie wszystkie fotografie mogą być uznane za utwory. Nie będą więc utworami w rozumieniu prawa autorskiego takie zdjęcia, których sposób wykonania jest z góry zdeterminowany. Ale po kolei.

Czym jest utwór?

Pod rządami obecnie obowiązującej ustawy o prawie autorskim „utworem jest każdy przejaw działalności twórczej o indywidualnym charakterze, ustalony w jakiejkolwiek postaci, niezależnie od wartości, przeznaczenia i sposobu wyrażenia”.

Powstaje więc pytanie, czy każde zdjęcie można zakwalifikować do kategorii utworu fotograficznego? Jakie cechy musi wykazywać fotografia, aby mówić o niej jako o utworze?

Zdjęcie nie musi być dziełem sztuki

Fotografia może być uznana za utwór niezależnie od jej wartości i przeznaczenia. Z definicji ustawowej nie wynika wymóg, aby utwór miał walor artystyczny. Przeciwnie – fotografia może być uznana za utwór niezależnie od jej wartości i przeznaczenia, prawo autorskie chroni bowiem utwór a nie dzieło sztuki. Jeżeli ustawodawca wymagałby twórczości na poziomie artyzmu, to wyraźnie tę sytuację by uregulował, a regulacji takich nie możemy znaleźć w obecnie obowiązującym prawie.

Utwory spełniają nie tylko funkcje artystyczne, lecz także poznawcze, (na przykład rozprawy naukowe czy też fotografia naukowa), informacyjne (utworami są artykuły i notatki prasowe. W tej ostatniej kategorii mieści się też aktualna fotografia reporterska). Są funkcje marketingowe (foldery i fotografia reklamowa) czy też historyczne (archiwalna fotografia reporterska). Nie ma kompletnie znaczenia dla uznania zdjęcia za utwór w rozumieniu prawa autorskiego to, czy fotografia ma wartości estetyczne lub naukowe. Ochronie podlegają więc zarówno „brzydkie” zdjęcia, jak też zdjęcia typowo artystyczne. Również bez znaczenia jest to, czy fotografia powstała w ramach działalności zawodowej fotografa czy też została zrobiona w czasie wakacyjnych wypraw.

Jestem fotografią i jestem utworem, gdyż…

1. wybrana scena została uwieczniona przez fotografa za pomocą aparatu i obiektywu w momencie zapisania konkretnej klatki na kliszy bądź w pamięci aparatu,
2. cechuje mnie oryginalność – subiektywne przekonanie, że autor stworzył nowy, wcześniej jeszcze nie publikowany utwór,
3. jestem efektem inwencji autora.

Co konkretnie chroni prawo autorskie w fotografii?

Przedmiotem prawa autorskiego jest utwór, a więc niematerialny wytwór intelektualny. Nie jest więc przedmiotem prawa autorskiego konkretna odbitka, ale scena, którą uwiecznił fotograf. Nie ma znaczenia, czy potem wielokrotnie wywołamy lub skopiujemy cyfrowo tak ustalony utwór – będą to wciąż egzemplarze tego samego utworu.

Co więcej, utwór musi być ustalony – uzewnętrzniony w konkretnej postaci, która umożliwia zapoznanie się z utworem przez inne niż twórca osoby.

Jak się ustala fotografię jako utwór?

Ze względu na cechy fotografii należy przyjąć, że utwór fotograficzny powstaje w momencie zapisania konkretnej klatki na kliszy bądź w pamięci aparatu. Późniejsze zastosowanie technik retuszowania bądź inne techniki zmieniające obraz mogą doprowadzić do powstania kolejnego utworu. Nie mniej jednak samo zdjęcie bez przeróbek jest utworem w rozumieniu prawa autorskiego, o ile spełnia pozostałe warunki.

Czy metoda wykonywania zdjęć podlega ochronie praw autorskich?

Fotografia, aby uzyskać ochronę prawa autorskiego, musi być efektem działalności twórczej. Dopiero wtedy jest utworem. Autor komentarzy do Ustawy o Prawie Autorskim, J. Barta nazywa tę cechę oryginalnością (w przeciwieństwie do indywidualności, która zdaje się odpowiadać oryginalności w rozumieniu potocznym – jako niepowtarzalności). Oryginalność utworu polega na subiektywnym przekonaniu, że autor stworzył nowy, wcześniej jeszcze nie publikowany utwór.

Czy utwór musi być efektem zamierzonego działania?

Niekoniecznie. Autor nie musi mieć powziętego wcześniej zamiaru, aby stworzyć utwór, może taki wytwór powstać niejako „przypadkowo”. Ważne jednak jest, aby w procesie tworzenia, w ramach posiadanej swobody tworzenia, podejmować decyzje niezdeterminowane przez ustalenia niepochodzące od samego autora, które mają wpływ na ostateczny efekt pracy. W ten sposób wynik pracy jest uzależniony od inwencji autora.

Jak objawia się inwencja i swoboda autora? Przy fotografii decyzjami tymi mogą być: aranżacja sceny, decyzja o momencie zarejestrowania klatki czy dobranie odpowiedniego oświetlenia.

Co ze zdjęciem reporterskim?

W warunkach studyjnych fotograf ma w znacznym stopniu ułatwioną kontrolę nad powstającym obrazem. Fotografia plenerowa, a już na pewno fotografia reporterska, nie dają tak szerokiego pola do przeprowadzenia procesu twórczego. Taka działalność fotograficzna zależy od występowania konkretnych sytuacji, i rozgrywa się niejako „na gorąco”. Brak bezpośredniego wpływu na aranżację kadru nie oznacza jednak, że fotografie te nie są objęte ochroną.

B. Michalski podaje przykład fotografii zamachu na prezydenta Johna F. Kennedy’ego, której element twórczy, według cytowanego autora, wyrażał się w wyborze momentu zdjęcia. Dlatego cały czas stanowił utwór i podlegał ochronie prawnoautorskiej.

Dr R. Sarbiński podaje również przykład zdjęcia eksplodującego samolotu Concorde, uchwyconego przypadkowo przez fotoamatora fotografującego niebo. Element przypadkowy zdominował obraz. Jednak pozostałe elementy twórcze – to jest kadr nieba, ułożenie chmur oraz wybór momentu fotografowania – stanowiły cechy świadczące o twórczym charakterze zdjęcia.

Fotografia reporterska jest utworem, gdyż choć na same dokumentowane wydarzenia fotograf oczywiście nie ma ani wpływu, ani możliwości kontroli, to na tworzoną w czasie ich rozgrywania się fotografię – wieloraki. Wielu fotografów pracowało podczas konfliktu w Afganistanie czy po trzęsieniu ziemi na Haiti, ale tylko niektórych z nich nagrodzono. Dotyczy to jednak nie tylko tak złożonych wydarzeń. Nawet przy prostym kilkuminutowym wydarzeniu fotoreportaż wykazuje wiele cech twórczych.

Fotoreportaż – przykładowe cechy twórcze:

1. Skomplikowany zespół decyzji sprzętowych, mający wpływ na kolorystykę i sposób pracy aparatu
2. Wybór kadru
3. Wybór momentu rejestracji ujęcia
4. Kąt widzenia wybranej sceny z wybranego miejsca
5. Odległość fotografa od sceny w kombinacji z wybranym obiektywem i wynikająca z tego perspektywa ujęcia
6. Wyrażenie wrażliwości fotografa i jego zdolności percepcyjnych do oddania atmosfery obserwowanego zdarzenia

Nie każde zdjęcie jest utworem

Niestety, nie każda fotografia będzie utworem w rozumieniu ustawy. Nie będą utworami w rozumieniu prawa autorskiego takie zdjęcia, których sposób wykonania określono z góry, np. zdjęcia legitymacyjne czy paszportowe.

Jestem fotografią, nie jestem utworem, gdyż…

1. nie cechuje mnie oryginalność,
2. nie jestem efektem inwencji autora,
3. wszystkie elementy zdjęcia zostały determinowane przez konkretne wymogi.

Paszport, legitymacja i portret – zdjęcie podobne, ale jednak inne.

Utworów nie znajdziemy na przykład w paszportach i legitymacjach. Sposób wykonania fotografii do paszportów i legitymacji określony jest w przepisach, które nie pozostawiają swobody twórczej przy ich wykonywaniu. W związku z tym nie cechują się oryginalnością – nie powstają w trakcie procesu twórczego z zastosowaniem inwencji autora. Mimo, że to fotograf przecież kieruje ułożeniem twarzy, światłem oraz sam wybiera moment wykonania zdjęcia. Decyzje te są jednak zdeterminowane przez konkretne wymogi stawiane danemu zdjęciu.

Inaczej jest z typowi zdjęciami portretowymi. Nawet w trakcie wykonywania zdjęcia na zamówienie korporacji (realizacja wytycznych specjalistów PR/marketingu), fotograf ma znacznie większą swobodę twórczą. Może więc stworzyć dzieło kierując się własną inwencją. Zdjęcia portretowe będą zatem chronione przez prawa autorskie jako utwór.

Twoje zdjęcie – Twój utwór

Reasumując – za wyjątkiem fotografii wykonywanych rutynowo, cech twórczych można dopatrzeć się w każdym rodzaju fotografii. Wspomniana wyżej fotografia dokumentowa, paszportowa, katalogowa, czy też fotografia związana z postępowaniem karnym stanowią wyjątki.

Wystarczy, że fotograf ma swobodę w wyborze miejsca fotografowanego, kadru, momentu wykonania zdjęcia i tę swobodę twórczą realizuje. Nawet fotoamator robiący zdjęcie grupie przyjaciół decyduje o kadrze, ustawieniu fotografowanych osób, odległości od elementów tła czy też o momencie ujęcia.

Autor tekstu: Anna Trocka